* Bu yazı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce CAMP-HARRİS-MESARA firma grubuna yaptırılan ve 1971 yılında basılan “İzmir Su temini Projesi” Master Plan ve Fizibilite Raporu, Cilt 1, sayfa 4-1,4-5’ten yeniden düzenlenerek alınmıştır.
İlk kuruluş çağlarında İzmir şehir suyunu yakındaki pınarlardan alırdı. Bu çağdan kalan tesislerin bir örneği, İzmir’in merkezindeki eski Roma pazaryeri olan, Agora’da görülebilir. Su buraya, yaklaşık 150 mm çaplı eski bir toprak künkle gelir ve bir yer altı sisteminde kaybolur; bu suyun Halkapınar yakınında bir pınardan alındığı sanılmaktadır. Basmane’de yeni bir borunun döşenmesi sırasında kültürparktaki havuzda bu sistemin bir kolu meydana çıkarılmıştır. Agorada yapılan ölçümlerde debinin 5-10 l/s arasında olduğu görülmüştür.
İlk kuruluş çağlarında İzmir şehir suyunu yakındaki pınarlardan alırdı. Bu çağdan kalan tesislerin bir örneği, İzmir’in merkezindeki eski Roma pazaryeri olan, Agora’da görülebilir. Su buraya, yaklaşık 150 mm çaplı eski bir toprak künkle gelir ve bir yer altı sisteminde kaybolur; bu suyun Halkapınar yakınında bir pınardan alındığı sanılmaktadır.
Basmane’de yeni bir borunun döşenmesi sırasında, kültürparktaki havuzda bu sistemin bir kolu meydana çıkarılmıştır. Agorada yapılan ölçümlerde debinin 5-10 l/s arasında olduğu görülmüştür.
Ondokuzuncu yüzyılın sonralarına doğru, şiddetli bir su kıtlığı İzmir kentinin daha fazla gelişmesine engel olunca, padişah bir Belçika firması getirterek yeni su kaynaklarının araştırılmasını istemiştir. Araştırma sonunda Halkapınar kaynaklarının geliştirilerek İzmir şehir suyunun buradan alınması önerisi getirilmiş ve burada bir sistemin kurulması ve işletilmesine izin çıkarılmıştır. Belçika firması, bir ana sarnıç, buharla çalışan bir merkez pompa istasyonu, 89,65 m yükseltisinde, 10 360 m³ kapasiteli bir su deposu ve gerekli isale borularının yapımını 1886 ile 1897 yılları arasında tamamlamıştır. 1905 yılında, pompa istasyonuna dizel motorlu iki pompa daha yerleştirilmiş ve Sevilitepe’ de 157 m yükseltide 600 m³ kapasiteli yeni bir su deposu yapılarak şehrin yüksek mahallelerine de su verilmesi imkanı yaratılmıştır. Sistemin işletme imtiyazı 85 yıl süre ile Belçika firmasına verilmiş ancak hükümet, ilk 25 yıldan sonra istediği an tesisleri satın alma hakkını saklı tutmuştur.1944 yılında bu sistemin tamamı İzmir belediyesine devredilmiş ve sistemin genişletilmesine başlanmıştır.
Halkapınar pınarlarının 1970 yılındaki ortalama verimi 1,2 m³/s, ve yıllık toplam su potansiyeli 38 milyon m³ ‘tü. Pınarlardan gelen su ılıktır, ortalama sıcaklık 24 ºC olup, fazla bir değişim göstermez. O tarihlerde pınarların çıktığı yerde varlığını sürdürmekte olan Halkapınar gölünde su canlıları da vardı, fakat bunlar tarihi su derleme yapısının içinde gözlenmemiştir. Su derleme sistemi, dağıtım pompa istasyonu, su deposu, bağlantı kanalları, borular ve diğer yardımcı yapılarla birlikte, Halkapınar tesisleri 1897 yılından 1973 yılına kadar 76 yıl süre ile kullanılmış, bu tarihten sonra açılan yeni kuyular nedeniyle önce pınarların doğal boşalımları sonra da bu pınarlar sayesinde var olan Halkapınar gölü ortadan kalkmış, yeni pompa ve su tesisleri devreye girmiştir. Tarihi su derleme yapısı günümüzde devre dışı kalmış olup İZSU tarafından restorasyon projesi yürütülmektedir. Tarihi pompa istasyonu ise kısmen kullanılmaktadır.
Su ihtiyacının yüksek olduğu dönemlerde su derleme sisteminin bir parçası olarak kullanılan Halkapınar gölünün 1970 yılındaki ortalama yüz ölçümü 14 000 m² idi. Göl düzgün bir şekle sahip değildi. Gölün maksimum uzunluğu yaklaşık 160 m, maksimum genişliği 100 m ,en derin yeri 3,4 m idi. Gölün tabanında, pınar suyunun çıktığı yerler, gözle görülebiliyordu.
Halkapınar çayına açılan, kapaklı bir deşarj ağzı ve terk edilmiş iki çıkış vardı. Gölde toplanan su, bir su alma yapısı aracılığıyla ve yer çekimi ile dağıtım pompa istasyonunun emme havuzuna gelirdi. İhtiyacın fazla olduğu zamanlarda, yer çekimi su alma yapısı yetersiz kaldığı için alçak terfi kapasiteli pompaların bulunduğu bir yardımcı su alma yapısı da kullanılırdı. Gölün çevresinden Halkapınar çayına sızan suları yardımcı pompalar, yaklaşık 150 m uzunluğunda 450 mm çapında borularla dağıtım pompa is- tasyonunun emme havuzuna verirlerdi.
Halkapınar Gölünün 1880 yıllarındaki görünümü (Foto: Rubellin)
